O Freud ασχολούμενος με το ασυνείδητο, διαπίστωσε ότι είναι ένας χώρος μη αποδεχτός και βίαια ενεργός για τον κάθε ενα, αποτελούμενος κυρίως από απωθήσεις της παιδικής σεξουαλικότητας. Ο ίδιος διέκρινε ότι για να κατανοήσουµε την παιδική σεξουαλικότητα δηλαδή τις επιθυµίες, την περιέργεια και τις αγωνίες των παιδιών σχετικά µε τη σεξουαλική ζωή, δεν επαρκεί µόνο η ιατρική- ανατοµική γνώση αλλά χρειάζεται καταρχήν να εξοικειωθούµε µε την ιστορία των πολιτισµών, την ψυχολογία των θρησκειών ,τη λογοτεχνία και τη µυθολογία. Έτσι το έργο του Freud είναι κατεξοχήν ανθρωπολογικό. Από ψυχαναλυτικής σκοπιάς ο µύθος είναι µια αφήγηση η οποία συµπυκνώνει ένα βαθύ νόηµα, διαφορετικό από το προφανές. Δηλαδή ένα είδος σκέψης η οποία διχοτοµείται από την πραγµατικότητα και διέπεται από την αρχή της ηδονής γι” αυτό και θεωρείται ανάλογη με την ονειρική διαδικασία η οπόια επίσης διέπεται από την αρχή της ειδονής και αποκαλύπτει απωθημένες σεξουαλικές επιθυμίες . Στο έργο των αρχαίων τραγικών συγγραφέων βλέπουμε επίσης να αναδεικνύονται οι επιθυμίες οι οποίες αν και απωθηµένες υπάρχουν πάντα µέσα µας. Αφού µύθος και όνειρο είναι από δοµικής πλευράς ανάλογα τότε στο µύθο γυρεύουµε-όπως και στο όνειρο- ένα αλληγορικό συµβολικό νόηµα, ένα λανθάνον µεταφορικό περιεχόµενο.
Mε αυτήν την έννοια ο µύθος είναι ένα αίνιγµα και αυτοί που τον παρακολουθούν πρέπει ν’ αναλάβουν µόνοι τους να κατανοήσουν όσα δεν είναι εκφρασµένα, όσα δεν αναφέρονται µε σαφή τρόπο όπως ακριβώς κάνει το παιδί-θεατής μέσα στα καθημερινά τεκτενόμενα της οικογένειάς του.
Ο ΜΥΘΟΣ
Ο µύθος του Οιδίποδα µας απασχολεί επειδή, µαζί µε το µύθο του Νάρκισσου αποτελούν τη ραχοκοκαλιά της κατ’ εξοχήν φροϋδικής ανακάλυψης: της θεωρίας της παιδικής σεξουαλικότητας. Τον µύθο του Οιδίποδα βρίσκουµε ήδη στα οµηρικά έπη. Πατέρας του Οιδίποδα ήταν ο Λάιος , ο οποίος έγινε βασιλιάς των Θηβών και παντρεύτηκε την Ιοκάστη. Το ζεύγος όντας άτεκνο, πήγε στο Μαντείο των ∆ελφών για να συµβουλευτεί την Πυθία. Εκείνη απάντησε ότι αν γεννιόταν αγόρι θα σκότωνε τον πατέρα του. Όταν γεννήθηκε το αγόρι ο πατέρας του φοβούµενος τον χρησµό, τρύπησε κι έδεσε τα πόδια του παιδιού του και τον έδωσε σ’ ένα δούλο για να τον αφήσει στον Κιθαιρώνα. Ένας βοσκός όμως µάζεψε το αγόρι και το ονόµασε Οιδίποδα λόγω του οιδήµατος στα πόδια. Κατά την ενηλικίωσή του ο Οιδίπους διακρινόταν για τη ρώµη του. Επειδή η θετή του µαµά αρνιόταν να του φανερώσει την αλήθεια για την καταγωγή του, ο Οιδίπους πήγε στο µαντείο των ∆ελφών για να µάθει σχετικά. Ο θεός του Μαντείου του είπε να µην επιστρέψει στην πατρίδα του γιατί εκεί θα γινόταν πατροκτόνος και θα παντρευόταν τη µητέρα του. Ο Οιδίπους όμως που είχε για πραγματικούς γονείς, τους θετούς, νόµιζε ότι η πατρίδα του ήταν η Κόρινθος και εγκατέλειψε το σπίτι του για να αποφύγει τον καταστροφικό χρησµό. Στη διαδρομή συνάντησε – χωρίς να το γνωρίζει- τον αληθινό πατέρα του, τον Λάιο πάνω σε άρµα. Ο οδηγός του άρµατος φώναξε στον Οιδίποδα να παραµερίσει αλλά αυτός εξοργίστηκε και τους σκότωσε όλους: Ιδού το θέµα της πατροκτονίας στο µύθο. Στη συνέχεια ο Οιδίπους ήλθε στη Θήβα όπου, µετά τη δολοφονία του Λάιου, βασιλιάς είχε αναλάβει ο Κρέων. Εκει έλυσε τον γρίφο και γλίτωσε τον τόπο από τη “Σφίγγα” η οποία καταβρόχθιζε όποιον δε µπορούσε να τον λύσει. Ο βασιλιάς της Θήβας Κρέων έχοντας πληγεί από την καταβρόχθιση του γιού του από τη Σφίγγα, διεµήνυσε ότι όποιος λύσει το αίνιγµα θα του παραχωρήσει όχι µόνο τη βασιλεία αλλά και την αδερφή του την Ιοκάστη, τη χήρα του φονευθέντος Λάιου (πρόκειται για τη βιολογική µαµά του Οιδίποδα). ο Οιδίπους λοιπόν παίρνει τη βασιλεία των Θηβών και παντρεύεται την Ιοκάστη αγνοώντας ότι είναι η µητέρα του. Από το γάµο αυτόν γεννήθηκαν δύο αγόρια και δύο κορίτσια . Η αιµοµιξία αυτή επέσυρε την οργή των Θεών µε αποτέλεσµα να πέσει φοβερή πείνα στη Θήβα. Το Μαντείο των ∆ελφών αποκάλυψε ότι η αιτία του κακού ήταν ο φόνος του Λάιου και ως σωτηρία υπέδειξε την απέλαση του ενόχου. Προσπαθώντας ο Οιδίπους ν’ ανακαλύψει τον ένοχο πληροφορήθηκε από το µάντη Τειρεσία το διπλό του έγκληµα της πατροκτονίας και της αιµοµιξίας. Η Ιοκάστη απελπίζεται και αυτοκτονεί απαγχονιζόµενη ενώ ο Οιδίπους βγάζει τα µάτια του και εξορίζεται από τον Κρέοντα και τους γιούς του. Ο Οιδίπους δε θα βρει την ησυχία παρά στο θάνατο.
Ο S. Freud χρησιµοποίησε τον µύθο του Οιδίποδα για να δηµιουργήσει ένα σύµβολο και µια µεταφορά.
Είναι φανερή μέσα από το μύθο, η αµφίθυµη επιθυµία του µικρού αγοριού να σκοτώσει τον πατέρα-παράλληλα µε την αγάπη του γι αυτόν- και να έχει τη µητέρα, έτσι ώστε να πραγµατώσει τελικά το όνειρο µιας επανένωσης µε τη µητέρα, από το σώµα της οποίας είχε αποχωριστεί. Πρόκειται εδώ για ασυνείδητες επιθυµίες σε κάθε παιδί οι οποίες όµως συνοδεύονται από άγχος επειδή λογοκρίνονται από το Υπερεγώ. Aναφερόµαστε εδώ στο θετικό οιδιπόδειο σύµπλεγµα κατά το οποίο το αγόρι έχει πάρει το δρόµο της ετεροφυλοφιλίας (διαφορετικά οµιλούµε για αρνητικό οιδιπόδειο όταν το αγόρι καθηλώνεται στην ερωτικοποίηση του οµόφυλου γονιού, δηλαδή του πατέρα).
Κατά τον Αnzieu η ψυχαναλυτική ανακάλυψη χαρακτηρίζεται από ένα βασικό σταθµό : την ανακάλυψη του οιδιπόδειου συµπλέγµατος. Όποιος ανατρέχει στο κείµενο της σοφόκλειας τραγωδίας βλέπει τον συγγραφέα να προσδίδει οικουµενικότητα σ’ αυτές τις επιθυµίες: πως δεν υπάρχει άνθρωπος επί της γης ο οποίος να µην έχει επιθυμήσει ασυνείδητα τους γονείς του αλλά να μην έχει και ασυνείδητες επιθυμίες θανάτου για αυτούς. Η µυθολογία λοιπόν αποκαλύπτει µε αλογόκριτο τρόπο την αιµοµιξία και τον φόνο, η συμβολική διάσταση των οποίων έχει διευρευνηθεί ιδιαιτέρως απο την ψυχανάλυση .
Η απαγόρευση της αιμομιξίας προκύπτει ξεκάθαρα μέσα από τον Μύθο του Οιδίποδα και από την Ψυχανάλυση γνωρίζουμε ότι αυτός ο Οιδιπόδιος ευνουχισμός μυεί στην κοινωνική ζωή. Οι λιβιδινικές λοιπόν δυνάμεις του παιδιού για τη ζωή του και τα επιτεύγματά του εκτος της οικογένειας, ελευθερώνονται μόνο όταν οι γονείς απαγορεύουν ριτά στο παιδί την αιμομικτική διάσταση της επιθυμίας του ( Fr. Dolto, 1984).
Τα παιδιά εισέρχονται στο Οιδιπόδειο σύμπλεγμα όταν καταλάβουν ότι ανοίκουν οριστικά σε ένα μόνο φύλο.Πριν τα τρία έτη η σεξουαλικότητα του παιδιού είναι αδιαφοροποίητη δηλαδή δεν έχει το παιδί ξεκαθαρίσει αν είναι αγόρι ή κορίτσι και επιθυμεί και τους δύο γονείς. Στη συνέχεια το παιδί αντιλαμβάνεται τις σωματικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα και αρχίζει να διαφοροποιεί τους γονείς και την επιθυμία του (η οποία στην αρχή είναι πάντα αιμομικτική) προς αυτούς.Κατά την περίοδο του οιδιποδείου συμπλέγματος, σε ηλικία έξι ετών, το αγόρι είναι πραγματικά κατώτερο από τον πατέρα του όσον αφορά στην δύναμη αλλά και στα μέσα που διαθέτει για κατάκτηση. Θα πρέπει λοιπόν να το παραδεχτεί εσωτερικά και να εγκαταλείψει τη διαμάχη για το μητρικό αντικείμενο αγάπης. Θα πρέπει δηλαδή “να μετουσιώσει το οιδιπόδειο σύμπλεγμά του”, μας λέει η Φρανσουάζ Ντολτό. Τα αγόρια που ολοκληρώνουν το οιδιπόδειο σύμπλεγμά τους, καταφέρνουν να κρίνουν τον πατέρα τους όπως είναι στην πραγματικότητα, με τα ελαττώματα και τα προτερήματα του, καταφέρνουν δηλαδή να κατακτήσουν μία στάση ισότητας απέναντι στα άτομα του ίδιου φύλου.
Το μικρό κορίτσι γύρω στα τρία παίρνει είδηση ότι δεν έχει πέος. Ζηλεύει και θεωρεί ότι αυτό θα μεγαλώσει, ωστόσο νιώθει αδικημένη και καταλογίζει αυτόν τον «ακρωτηριασμό» στην μητέρα της. Προσπαθεί να βρει αντισταθμίσματά αυτής της έλλειψης για να προσελκύσει την τρυφερότητα των αγαπημένων άλλων, έτσι χρησιμοποιεί ένα μεγάλο μέρος μετουσιωμένης επιθετική λιβιδούς 2για την κατάκτηση των γνώσεων των μεγάλων ( αυτός ίσως είναι ο λόγος που τα κορίτσια έχουν μεγαλύτερη αφράδεια λόγου από τα αγόρια). Το κορίτσι σιγά-σιγά καταλαβαίνει ότι πρέπει να παραιτηθεί από την προσδοκία να αποκτήσει φαλλό. Ούτε η μητέρα της έχει. Τότε στο κορίτσι εμφανίζεται μία τάση να στολίζεται, μία κοκεταρία, με την οποία αντισταθμίζονται η επένδυση που υπήρχε στον « φαλλό που δεν έχει» και τα αισθήματα μειονεξίας που έχουν δημιουργηθεί. Αυτή επιθυμία “να αρέσει”, του επιτρέπει να παραιτηθεί από τα φαλλικά προνόμια και το συμφιλιώνει ταυτόχρονα με το αντρικό φύλο. Σε αυτή τη φάση προσπαθεί να κατακτήσει τα αγόρια, τα οποία δεν είναι πια «κακά» και έτσι ξεκινάει η οιδιπόδεια κατάσταση στο κορίτσι.
Κύριο µέληµα του Freud ήταν να πείσει το κοινό του για όλα αυτά. Ο ίδιος υποστήριζε ότι η µυθολογία, µας παρέχει µια οξυδερκή ,στοχαστική µατιά πάνω στις ανθρώπινες επιθυµίες και µάλιστα πάνω στην πολύµορφη παιδική σεξουαλικότητα. Τελικά διαπιστώνουμε ότι με ένα τρόπο, μέσα στην φαντασιακή δραστηριότητα της ανθρωπότητας υπάρχει η ψυχανάλυση προτού ακολουθήσουν τα ερευνητικά δεδομένα του κλινικού υλικού.
Jacques Andre: Η Θηλυκή Καταγωγή της Σεξουαλικότητας, Ικαρος, Αθήνα 2001
Ν. Νικολαίδης: Θεοφαγία, Εστία, Αθήνα 1994
Φρανσουάζ Ντολτό: Ψυχανάλυση Και Παιδιατρική, Καστανιώτης, Αθήνα 1998
Φρανσουάζ Ντολτό: Η Ασυνείδητη Εικόνα του Σώματος, Εστία, Αθήνα 2003
S.Freud: Η Ερμηνεία των Ονείρων, ΕπίκουροςΑθήνα 199
S.Freud: Πέραν της Αρχής της Ηδονής, Επίκουρος, Αθήνα 2001
S.Freud: Η Γυναικεία Σεξουαλικότητα, Νίκας, Αθήνα 2018
¹Το Υπερεγώ συγκροτείται μέσα από τις γονεικές απαγορεύσεις.Το παιδί λόγω της απαγόρευσης, αναγκάζεται να παραιτηθεί από τις οιδιπόδειες επιθυμίες του και εσωτερικεύοντάς αυτήν την απαγόρευση, μπορεί και ταυτίζεται με τους γονείς.
2 Ενορμητική ενέργεια